شعارسال: به بهانه ۱۵ اسفند و در آستانه روز درختکاری نگاهی داریم به کهن‌سال‌ترین و مشهورترین درختان ایران که عمر هزار و حتی بالای هزار سال دارند. البته منابع موثقی درباره درختان کهن‌سال ایران وجود ندارد و درباره قدمت آن‌ها هم نظرات متفاوتی ارائه شده است.

از دید ایرانیان باستان، سرو نمادی سپندینه (مقدس) بوده و در دوران هخامنشی و ساسانی، درخت سرو، درخت زندگی و نماد جاودانگی محسوب می‌شده است. بر روی یادمان‌های در پیوند با میترا (مهر)، هفت سرو، گویای هفت سیاره است که روح در سفر خود به سوی آسمان، از آن‌ها می‌گذرد. این که در برخی از جا‌های دنیا مانند ایران، ترکیه و برخی کشور‌های اروپایی در گورستان‌ها بر سر گور‌ها سرو می‌کارند، نشان از پیوند درخت سرو (درخت زندگی) با مرگ است. بر این قاعده مشخص می‌گردد که سرو درخت جدایی ناپذیر تمدن و فرهنگ ایرانیان بوده است.

تاریخچه شناسایی درختان کهن‌سال در ایران، قدمت زیادی ندارد و شاید ۲۰ یا ۳۰ سال است که به این حوزه توجه شده است. حدود ۲۰۰۰ درخت کهن‌سال تاکنون در ایران شناسایی شده است که از این تعداد، هزار درخت عمری بین ۳۰۰ تا ۳۰۰۰ سال دارند.

* سرو کهن‌سال شهرستان مهریز مشهور به سرو ابر کوه در یزد: دانشمند روس الکساندروف، عمر این سرو را بیش از ۴۵۰۰ سال می‌داند، ولی پس از آن دانشمندان بازدیدکننده از ژاپن و روسیه عمر درخت را تا ۷۰۰۰ سال تخمین زده‌اند. این سرو کهن‌سال نهمین اثر طبیعی ثبت‌شده کشور در میانه محله تاریخی منگاباد در بافت قدیم و در جوار جاده ترانزیت تهران به بندرعباس قرار گرفته است. این درخت دارای ارتفاعی بیش از ۳۰ متر و قطر ۷ متر است. بنا بر عقیده بعضی از ساکنان، این درخت توسط زرتشت کاشته شده و از همین‌رو این سرو با نام «سرو زرتشت» هم شناخته می‌شود. مارکوپولو، جهانگرد و تاجر ونیزی، در کتاب خود به سرو ابرکوه اشاره کرده است.

* درخت ارس ۲۵۰۰ ساله، گردوی ۱۳۰۰ ساله کمان رستم در سمنان و چنار سوخته شاهرود:

ارس بعنوان کهن‌سال‌ترین درخت استان سمنان با ۲۵۰۰ سال قدمت و ۱۲ متر ارتفاع و بیش از ۲ متر قطر در شهر دیباج از توابع بخش مرکزی این شهرستان قرار دارد. این درخت از گذشته تاکنون به عنوان محلی برای گردهمایی افراد بومی منطقه برای پختن آش نذری و ... بوده است. درخت گردوی کمان‌رستم با عمری ۱۳۰۰ ساله، دومین درخت کهن‌سال استان سمنان محسوب می‌شود. از دیگر درختان سن‌بالای سمنانی می‌توان به چنار سوخته واقع در شاهرود، چنار کهن‌سال امامزاده یحیی در شهمیرزاد و ... اشاره کرد.

 *سرو هرزویل و «کنگُول باسکِم» در گیلان:

سرو هرزویل با ارتفاع حدود ۳۰ متر و قطری نزدیک به ۴ متر هم‌اکنون یکی از سه اثر طبیعی استان گیلان بوده و در روستای هرزویل شهرستان رودبار هنوز در حال نفس‌کشیدن است. ارزش این سرو به قدری زیاد است که ناصرخسرو قبادیانی از آن در سفرنامه خود یاد کرده است. قدمت سرو هرزویل بین هزار تا ۳۰۰۰ سال تخمین زده شده است. درخت افرای «کنگُول باسکِم» در ارتفاعات شهرستان شفت معروف به درخت رحمت با قدمت ۱۷۰۰ سال از دیگر درختان کهن‌سال این استان است.

*سرو خمره‌ای درمیان، سرو‌های مهمویی و بنه خوسف:

معرفی کهن‌درختان خراسان جنوبی بدون اشاره به سرو فورگ با دیرینگی ۱۳ سده‌ای، چنار دوشنگان با بیش از سه سده عمر، چنار هفتصد سده‌ای رزگ، سرو هزار و ۲۰۰ ساله‌ی بهلگرد، سرو یک هزاره‌ای نوفرست و سرو‌های ۱۵۰۰ ساله‌ی مهمویی، امکان پریز نیست. درخت سرو فورگ در روستای فورگ از توابع شهرستان درمیان جزء شاخص‌ترین و قدیمی‌ترین سرو‌های خمره‌ای کشور محسوب شده که قطر آن ۱۹۱ سانتی‌متر بوده و سن آن حدود ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ سال تخمین زده می‌شود. بیش از ۱۰۰ درخت بالای هزار سال در استان خراسان‌جنوبی وجود دارد. درخت بنه بیرجند، درختان بنه خوسف، سرو روستای گسک، درخت بنه رچ و سرو خرو در شهرستان طبس و ... جزء درختان کهن‌سال این استان هستند.

* از چنار‌های تاریخی تفرش تا درخت گردو دل آرام و درخت توت کهنسال امامزاده آستانه:

درختان تاریحی استان مرکزی عموما از نوع گونه چنار، سرو، گردو و توت با قدمت ۴۰۰ تا یک هزار و ۱۵۰ سال عمر هستند که ۶ درخت آن از گونه چنار در شهرستان تفرش واقع شده است. در واقع تفرش را می‌توان مهد درخت‌های تاریخی استان مرکزی دانست. درخت چنار کهنسال روستا داین با یک هزار و ۱۵۰ سال، از قدیمی‌ترین درختان استان مرکزی است که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. درخت چنار شهرستان محلات نیز با ۶۰۰ تا ۷۰۰ سال عمر با توجه به قطر تنه، ارتفاع و سایر خصوصیات ظاهری تخمین زده شده و به علت قرار گرفتن درخت در وسط میدان آن را به نام 'چنار میدان' می‌شناسند. درخت توت کهنسال در امامزاده آستانه نیز با ۵۰۰ سال قدمت دارد. درخت گردو کهنسال روستای دل آرام نیز در طول سال‌های متمادی با موانع اکولوژیک و تنش‌های نامساعد اقلیمی و محیطی متعدد مواجه بود و اکنون ۵۰۰ سال عمر دارد. درخت سرو کهنسال واقع در روستا هزاوه با ۲۵۰ سال قدمت، ارتفاع ۱۵ متر و قطر برابر سینه یک متر از دیگر درختان ثبت شده در فهرست آثار ملی است. درخت چنار کهنسال دنیجرد در شهرستان تفرش و در کنار مسجد روستا واقع شده است. این درخت با هشت متر ارتفاع و ۱۰ متر قطر تنه بیشترین قطر تنه را در بین درختان ثبت شده در فهرست آثار ملی دارد. درختان چنار شاهواروق، ششناو، وقف محله و کهک در شهرستان تفرش را از ۱۰ درخت دیگر ثبت شده در فهرست آثار ملی می‌توان عنوان کرد.

لازم به توضیح است که حدود ۲۰ درخت کهنسال در انتظار ثبت در آثار ملی ایران هستند. درخت ششناو، گردوی شهسوران طراران، چنار وقت محله، چنار دینجرد، چنار قاسم شاهواروق، چنار کهک، گردوی کهنسال قیمازخانه، چنار قاسم بقعه ابوعلی و… جزو این درختان هستند. همچنین در این میان می‌توان به درخت توت کهنسال آستانه، شاه چنار الویر زرندیه، چنار کهنسال محلات، چنار سرگذر محلات، چنار روانج دلجیان و …. نیز اشاره کرد.

از ارس 2700 ساله سرانی و عزیز آرچه استرخی تا چنار کهنسال کتلی و گردوی اسپاخو در خراسان شمالی:

خراسان شمالی به لحاظ شرایط آب و هوایی و اقلیمی دارای تعداد زیادی از درختان تاریحی ارس است. درخت ارس سرانی ،کهنسال ترین درخت موجود در این استان با دو هزار و ۷۰۰ سال قدمت در منطقه مرزی شهرستان شیروان قرار دارد.درخت کهسنال ارس درتوم با هزار سال سن، عزیر آرچه استرخی با یک هزار سال سن ،نمونه های دیگری از درختان تاریخی استان هستند.علاوه بر درختان ارس، درخت کهنسال شاه توت حصار نیز دارای سن ۲۵۰ تا ۲۰۰ است.گردوی ۴۰۰ ساله، چنار سوخته اسفراین ۳۵۰ ساله و چنار کوتلی جاجرم یک هزار و ۱۵۰ ساله از دیگر درخت های کهنسال این استان هستند. از ۴۹ اثر طبیعی استان که ثبت ملی شده ، ۴۴ پرونده مربوط به ثبت درختان کهن‌سال است.

موارد فوق، تنها نمونه‌هایی از درختان تاریخی کشور در استان‌های مختلف بوده که مورد توجه خاص قرار گرفته است. پیشنهاد می‌شود که سازمان محیط زیست با همکاری شهرداری و میراث فرهنگی، اقدام به تهیه کتاب راهنمای درختان تاریخی ایران و پیگیری ثبت تاریخی برای درختان بالای هزار سال کند. بر اساس اجرای تبصره ماده ۲ قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی مصوب ۲۳ دی سال ۱۳۸۲، کوه دماوند اولین اثر ثبت شده در فهرست میراث طبیعی ایران محسوب می‌شود و به جرات می‌توان گفت که ثبت درختان کهنسال در فهرست میراث طبیعی ایران و همچنین آثار ملی ایران باعث حفظ این درختان کهنسال می‌شود.

اختصاصی پایگاه تحلیلی خبری شعار سال ،برگرفته از منابع گوناگون/ شسا مرجع درختان ایران