هنگامی که نام شهر کرج از ذهنمان عبور میکند با کلیشههایی که همواره در عرف جامعه وجود دارد همسو میشویم، برای مثال اتوبان تهران کرج و ترافیک همیشگی آن در پل فردیس و همچنین جادهی چالوس که مسیری برای رساندن مسافران به نواحی شمالی کشور میباشد. اما نمیتوان به این کلیشهها بسنده کرد و بی توجه به شهری بود که لقب ایران کوچک به خود گرفته است و در یک مسیر تدریجی از شهری پیرامونی در کنار کلانشهر تهران، خود تبدیل به یک هویت شهری مجزا شده است.
شعار سال: برای گذر از این کلیشهها و مواجه بهتر با این شهر در ابتدا نیاز به آشنایی با مختصات و ویژگیهای ابتدایی شهر کرج میباشیم که در ادامه متن به این مسائل پرداخته میشود.
موقعیت جغرافیایی
ارتفاع متوسط شهر کرج از سطح دریا ۱۳۰۷ متر است. این شهر به دلیل قرار گیری در مسیر شاهراه ارتباطی غرب کشورو همچنین مجاورت با تهران استعداهای محیطی فوق العادهای دارد و مهاجرت به آن افزایش یافته و در نتیجه فضای شهری توسعه پیدا کرده است. (علمی زاده،۱۳۸۸) این شهرستان از شـمال بـه اسـتان مازنـدران و قسـمتی از شهرسـتان شمیرانات، از شرق به تهران، از غرب به شهرستان ساوجبلاغ و قزوین و از جنوب به شهرستان شهریار و قسـمتی از ساوه محدود میشود. همچنین این شهرستان دارای سه بخش به نامهای مرکزی، اشتهارد و آسارا و ۷ نقطـه شـهری بـه نامهـای کـرج، مشـکین دشت، کمالشهر، محمدشهر، ماهدشت، اشتهارد و گرمدره میباشد. (پناهی،۱۳۸۶)
تاریخ و توسعه تاریخی شهر کرج
قدیمیترین منبع که نام کرج در آن به میان آمده کتابی معروف به نام نزهه القلوب است که در سال ۷۴۰هجری قمری به دست حمد اله بن ابی ابکربن نصر مستوفی (حمدالله مستوفی) تالیف شده است. در این کتاب نام کرج در ضمن ولایات عراق عجم از توابع طالقان آمده و نوشته شده است که در این ولایت دههای معتبر بوده است. ممکن است نام کرج و رودخانه کرج از واژهی گوذ که در اوستا به عنوان یکی از شعبات رنگ هاست، گرفته شده باشد که پس از سالهای دراز، اینک به صورت کرج در آمده است. در حالی که اگر از واژهی کراج به معنی بانگ و فریاد گرفته شده باشد، در این صورت نیز با سابقهی باستانی آن ارتباط پیدا میکند. زیرا در تپهی آتشگاه و کوههای مراد تپه و کلاک و قلعه دختر شهرستانک در ایام باستان برای خبر رسانیدن و دیده بانی آتش افروزی میشد و بدین طریق هجوم دشمن را به یکدیگر خبر میدادند. (فیروزبخت و دیگران، ۱۳۹۱).
منطقهای که هم اکنون کرج بر روی آن بنا شده است، تا دورهی قاجاریه، روستایی کوچک بر سر راه تهران-قزوین بود تا اینکه فتحعلی شاه قاجار قصری ییلاقی برای خود در حوالی آن ساخت و سپس به مرور زمان تبدیل به یک منطقه مسکونی شد. پس از روی کار آمدن سلسله پهلوی، این ناحیه به عنوان یکی از شهرهای نزدیک تهران، مهاجران بسیاری را از نواحی اطراف جذب نمود. مخصوصا این مهاجرتها از استانهای آذربایجان شرقی و زنجان که نزدیک بودند، صورت میگرفت. بعدها احداث جاده چالوس و اجرای عملیات زیربنایی ذوب آهن و تهیه مقدمات نصب ماشین آلات و تاسیس کارخانه قند و نیز ایجاد مدرسه عالی کشاورزی از جمله مهمترین اقداماتی بودند که باعث توسعه فیزیکی مسکنها این ناحیه و در نتیجه توسعه شهر در آن دوره شده اند. در رژیم گذشته، توسعه کارخانجات و مراکز صنعتی غرب تهران در امتداد جاده مخصوص توسعه این شهر را باعث شد و این توسعه را تا آن جا پیش برد که اولین اتوبان کشور به منظور اتصال هر چه بیشتر این شهر با تهران افتتاح گردید. (علمی زاده،۱۳۸۸).
جمعیت
براساس سر شماری سال ۱۳۹۵ جمعیت ساکن در استان البرز ۲۷۱۲۴۰۰ است و از این تعداد ۱۳۷۶۳۳۵ جمعیت مردان وتعداد ۱۳۳۶۰۶۵ جمعیت زنان را شامل میشود (سایت مرکز آمار ایران).
آب و هوا
آب و هوای شهر کرج از نوع مدیترانهای بوده و نسبتا معتدل و مرطوب میباشد. بارندگی سالانه این شهر ۲۵۶.۴ میلی متر میباشد که روزهای یخبندان آن به ۷۶ روز میرسد. این شرایط از لحاظ آب و هوایی چهره مطلوبی به کرج داده است. به طوری که امروزه جمعیت در سراسر شهر متناسب با وضعیت اقلیمی شهر توزیع گشته است (علمی زاده،۱۳۸۸).
تحولات توسعه فیزیکی شهر کرج
محدودهای که اکنون به نام کلانشهر کرج شناخته میشود، در سال ۱۳۳۵ مجموعهای از زمینهای کشاورزی و باغهایی را در خود جای داده است. نواحی مرکزی هسته اولیه شهر کرج، به دلیل وجود محور تهران-قزوین و محور امامزاده حسن و استقرار فضاهایی مانند امامزاده حسن و کاروانسرای شاه عباسی در اطراف آنها، در پیرامون میدان کرج شکل گرفته است. در این دوره، زمانی باغها و زمینهای کشاورزی مربوط به دانشکده کشاورزی، بخش جنوبی هسته شهری کرج را محدود کرده و میدان کرج به عنوان گره اصلی محدوده شهری در محل تلاقی دو محور سازنده ساختار فضایی شهر، مرز شمال آن را مشخص میکرد. در بازه زمانی میان اوایل دهه ۱۳۰۰ تا دهه ۱۳۴۰، شهر کرج در پیرامون میدان کرج رشد و توسعه پیدا کرد و بسیاری از فضاهای اداری و انتظامی مانند اداره پست و تلگراف، بخشداری و شهربانی در آن ایجاد شدند. از مهمترین عوامل توسعهای تأثیرگذار در شهر کرج در بازه زمانی سالهای ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ میتوان به ساخت آزادراه تهران-کرج در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی است و از نظر ارتباطی با توجه به وجود جادههای تهران-چالوس و بیشتر نواحی ساخته شده جدید در این بازه زمانی، در امتداد محورهای مذکور توسعه یافته اند؛ بنابراین، در بازه زمانی مورد بررسی، عامل شبکه ارتباطی اهمیت بسیاری در رشد کالبدی شهر کرج دارد. در دوره زمانی سالهای ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ فعالیتهای شهری جدیدی در میدان کرج و در امتداد محور بهشتی تمرکز یافتند و نواحی مسکونی و به ویژه محله عظیمیه، با هدف دسترسی به مراکز فعالیت در پیرامون آنها رشد پیدا کردند. همچنین از سوی دیگر، با توجه به نیاز فضاهای صنعتی گسترده نواحی مسکونی در زمینهای دارای ارزش اکولوژیکی، تأثیر زیادی در ساختار فضایی و توسعه فیزیک شهر کرج داشته است. برای اسکان کارمندان و کارکنان خود، ساخت وسازهای مسکونی گوناگونی در قالب تعاونیهای مسکن در بخش جنوبی آزادراه تهران-کرج انجام گرفت. با توجه به شمار بالای جمعیت مهاجر به شهر کرج و افزایش تقاضا به مسکن میان سالهای ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵، رشد کالبدی در این دوره با سرعت بیشتری صورت گرفته است. عامل توسعهای بنیادین در ساختار فضایی در این دوره زمانی، بیشتر در ارتباط با ساختار زمین بوده است. بدین ترتیب، انتخاب مکان مناسب برای سکونت، از نظر افراد مهاجر برمبنای قیمت زمین و دسترسی به مسکن قابل استطاعت انجام شده است. درنتیجه، توسعه نواحی مسکونی بیشتر در زمینهای کشاورزی و باغهای تفکیک شده در بخش غربی حوزه یا در قالب اسکان غیررسمی در زمینهای کوهپایهای و روی ارتفاعات در بخش شرقی شهر صورت گرفته است. همچنین زمینهای واقع در محله آسیاب برجی که دارای سرشتی روستایی بوده و ساختار مالکیت زمین مشخصی نداشتند، به صورت غیرمجاز ساخت وساز انجام شده است. ایجاد دانشگاه هنر در بخش شمال غربی و دانشگاه آزاد در محدوده آن نیز تأثیر زیادی در ساخته شدن زمینهای پیرامونی آنها داشته است. ساخت ایستگاه مترو کرج و راه اندازی خط مترو تهران-کرج در سال ۱۳۷۷ موجب افزایش تقاضا برای سکونت به منظور سهولت دسترسی به مترو و کاهش هزینههای مالی و زمانی برای سفر به پایتخت شد. در دوره زمانی سالهای ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ ساخت وسازهای گسترده نواحی در زمینهای دارای ارزش اکولوژیکی تأثیر زیادی در ساختار فضایی و توسعه شهر کرج داشته است. مهمترین عامل تاثیر گذار در سالهای ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۵ تاسیس استان البرز در سال ۱۳۸۹ و ایفای نقش شهر کرج به عنوان مرکز استان است. در این دوره، به دلیل تمرکز فعالیتهای اداری و ایجاد فعالیتهای جدید براساس نقش جدید شهر کرج، میزان تراکم جمعیتی و فعالیتی افزایش یافت (زیاری و دیگران، ۱۳۹۵). وضع موجود شهر کرج، محدودهای به مساحت بیش از ۱۷۵۰۰ هکتار را در بر میگیرد که براساس نقش خوابگاهی و مهاجر پذیری که دارد با مشکلات بیشماری اعم از معضلات اجتماعی، ساختار نامتوازن، کارکردهای اقتصادی غیر همساز با پتانسیلهای محیطی، بی هویتی محلات شهری، عدم وجود زیرساختها و تسهیلات خدماتی شهری مناسب و… روبه رو میباشد. (اسدی عزیزآبادی و دیگران، ۱۳۹۸)
محلههای کرج
یکی از مسائلی که در ابتدا با نگاهی به محلههای مختلف کرج باعث تامل بیشتر میشود عدم وجود شمال و جنوب در آن معنایی که در شهر تهران وجود دارد، است. این بدین معنی است که در کنار محلههای قدیمیتر مثل عظیمیه، جهانشهر، رجایی شهر (گوهردشت) و همچنین چهار باندی (بلوار شهرداری)، مناطقی حاشیه نشین شکل گرفته که از لحاظ فاصلهی مکانی هیچ تمایزی بین این دو منطقه وجود ندارد، اما به لحاظ دسترسی و امکانات وشرایط رفاهی مناسب کاملا از یکدیگر مجزا هستند و معمولا دیواری ذهنی بین این دو منطقه وجود دارد. به عنوان مثال قیمت مسکن از یک خیابان به خیابان دیگر در یک محله کرج متفاوت است. (سایت اقتصاد آنلاین).
بسیار دیده میشود که در یک طرف بلوار خانهای با معماری سنتی و عمری بیش از ۲۰ سال وجود دارد و آپارتمانهای نوساز با طراحی مدرن در طرف دیگر بلوار ساخته شده اند. به عنوان مثال محلهی عظیمیه یکی از محلههای قدیمی و نام آشنای کرج است، اما این محله در نزدیکی زورآباد واقع شده است، هر دو این محلهها در منطقه یک هستند، اما زورآباد از نظر امکانات و شاخصههای مسکن محله ارزان و عظیمیه محله گران است. در محله مهرشهر سمت چپ بلوار قیمت مسکن بسیار بالا و قابل مقایسه با مسکن پایین قیمت سمت راست بلوار نیست. بلوار دانش آموز در مرکز محله مهرویلا ست و محله مهرویلا را به شمالی و جنوبی تقسیم میکند. مهرویلا شمالی در نزدیکی گوهردشت، اما قیمت آن به مراتب بالاتر از گوهردشت میباشد. در غرب بلوار ارم در مهرشهر منطقه حسین آباد، اختر آباد، شعبان آباد، اکبر آباد، مهدی آباد که بافت متفاوت تری در فاصله نزدیک فاز یک و دو و سه مهرشهر است که بهترین منطقه کرج محسوب میشود.
نتیجه گیری
کرج یک شهر با آب و هوای مطلوب و یک جغرافیای ویژه از نظر دسترسی و خدمات و همچنین به لحاظ اقتصادی برای خوابگاه واقع شدن در برابر شهر تهران است، این نکته که هر روزه سیل عظیمی از جمعیت کرج به سمت تهران روانه میشوند و با تمام شدن ساعات کاری به خانههای خود باز میگردند، غیر قابل انکار است و ترافیک سنگین اتوبان تهران-کرج و همچنین پل فردیس و خیل عظیم مترو سواران در حالیکه دانشجویان و کارمندان را به سمت تهران هدایت میکند، گواه این مدعاست. کرج با توجه به وسعت و افزایش روز افزون جمعیت و امکانات رفاهی و تفریحی مناسب در قیاس با شهر تهران در حال رقابت است، اما باید به این مسئله نیز اشاره کرد که وجود تفکر مرکز گرایی در کشور موجب عدم استفاده از ظرفیتهای درونی یک شهر شده و شهرهای نزدیک به تهران همچون کرج چیزی بیش از یک خوابگاه و یک استراحتگاه برای اتصال به شهر تهران نیستند. البته لازم به ذکر است آب و هوای مطبوع و وجود مکانهای طبیعی در برابر آلودگی غیر قابل انکار شهر تهران، کرج را به یک شهر ییلاقی تبدیل کرده که مناطق مرفهتر باعث جذب بالای جمعیت و ایجاد یک جاذبهی درونی برای فرار از قیمت سرسام آور مسکن و آلودگی، شلوغی و ترافیک شهر تهران و بسیاری از مشکلات فرهنگی شده است.
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت انسانشناسی و فرهنگ، تاریخ انتشار: ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۰، کد خبر: ۱۵۶۷، www.anthropologyandculture.com