شعارسال: اگر بگوییم ایران صاحب تاریخ طولانی و تمدن و فرهنگ و ادبیات غنی است یک چیز است ولی اگر از این حرف نتیجه بگیریم هیچ کشور و ملتی هم شأن ما نیست که بخواهیم با کوتاه آمدن از اصول خودمان با آن مراوده کنیم حرفی دیگر است. از یک مقدمه درست نباید نتیجه نادرست گرفت. همه حرف پراگماتیستها این است که در بررسی درستی یک گزاره باید به پیامد های احتمالی آن هم فکر کرد. یعنی معیار صدق همانا نتایج عملی یک گزاره است.

از این منظر باید این خطر را گوشزد کرد که افتخار کردن به میراث تاریخی نباید ما را از تعامل اقتصادی و سیاسی با جهان باز دارد. در روسیه دوران پوتین آن قدر از ویژه و خاص بودن و برتری فرهنگ روسی گفتند تا زمینه فکری حمله به اوکراین فراهم شد. حتی پوتین از حق طبیعی روسیه برای دخالت در کشورهای خارج نزدیک گفت و ادعا کرد روسیه یک حوزه نفوذ طبیعی دارد که دیگران باید آن را به رسمیت بشناسند. چیزی شبیه حرف هیتلر درباره فضای تنفس طبیعی آلمان در اروپای دوران جنگ جهانی دوم.

غرض این نیست که هر کس از افتخارات تاریخی بگوید چنین سودایی در سر دارد بلکه تاکید بر هوشیاری به پیامد های عملی احتمالی تفکراتی است که گاهی مطرح می شوند و جذاب هم هستند. ای بسا مطرح کنندگان یک فکر چنیین نخواهند کما اینکه شعرا و ادیبان در پاسداشت زبان و ادبیات به چنین چیزی توجه ندارند. اما وقتی این تفکرات بدون نقد و بررسی و تدقیق وارد ساحت سیاست شوند می توانند عواقب خطرناکی چون دشمن تراشی و انزواگرایی غیرضروری در سیاست خارجی در پی داشته باشند حتی اگر هواداران آن فکر چنین نیتی نداشته باشند.

ایده تنهایی استراتژیک ایران هم از آن ایده هایی است که به جای گشودن افقی تازه برای عبور از وضع موجود، زنجیر تازه ای بر پای سیاست خارجی ایران می زند. با وارد کردن استثناگرایی فرهنگی در قالب ناسیونالیسم رمانتیک، برقراری روابط با برخی کشورها را دون شأن ایران می داند. خروجی عملی آن چیزی فراتر از ایده های انزواگرایانه ای چون خودکفایی و جایگزینی واردات نیست.

بنام عظمت تاریخی و فرهنگی، راه انزوا را در سیاست جهانی هموار می کند. بقول نظریه پردازان غربی، شراب های کهنه را در جام های تازه می ریزد. ادامه همان تفکر بن بست گرای امتناع تفکر در سیاست خارجی است. لباسی تازه بر تن می کند و بنام ایران و پاسداشت عظمت آن، انزواگرایی و دشمن تراشی در سیاست خارجی را پیش می برد و با ایران ستیز نامیدن منتقدان، فرصت نقد و برملاکردن تناقضات را از رقبا می گیرد و خود را از فرصت باروری علمی محروم می کند. فرهنگ های بزرگ تعامل می کنند گوشه گیر نمی شوند.

در رویکردهای روابط بین الملل این مفهوم را می توان ذیل نظریه های فرهنگی و انتقادی در روابط بین الملل هم بررسی کرد. کسانی تلاش کردند نظریه های انتقادی و کنش ارتباطی هابرماس را وارد روابط بین الملل کننداما موفق نشدند. مبنای فرهنگی این مفهوم آن است که چون ایران در قیاس با همسایگان خود در منطقه سابقه تمدنی و تاریخی بیشتری دارد و به تعبیر دکتر طباطبایی پیش از مدرنیته ملت بوده است لذا ذاتا هم قد و هم سطح همسایگان خود نیست.

دکتر سریع القلم از این گزاره نتیجه گرفته بود ائتلاف ایران با کشورهای منطقه ناممکن است و باید سراغ قدرت های بزرگ جهانی برود. دکتر طباطبایی اساساً در سیاست خارجی ورود نکرد تا نتیجه گیری خود را بگوید اما از بحث های او درباره خطر ترکستان بزرگ و عربستان برای ایران می توان استنباط کرد که او ایران را محکوم به تقابل با ملت های ترک و عرب می داند که در تقابل با ایده های لیبرالی همکاری اقتصادی است( برگرفته از مقاله شهرام اتفاق). لذا از گزاره تنهایی فرهنگی ایران می توان دو برداشت کرد: یک برداشت رئالیستی که می گوید ایران باید سراغ اتحاد با قدرت های بزرگ برود( سریع القلم) و یک برداشت فرهنگی که تقابل مستمر با دگرهای هویتی "ملت" ایران را تجویز می کند( طباطبایی). اما برداشت لیبرالیستی از آن بسیار سخت است.

شعارسال با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از سایت ساعدنیوز، تاریخ انتشار: 6دی1402، کدخبر: 368572، saednews.com